قباله‌های ازدواج را از لحاظ هنری می‌توان به عناصر گوناگونی گروه‌بندی کرد: خطاطی، مهرها، خطوط اسلیمی‌هندسی تذهیب و نوع رنگ‌آمیزی به کار رفته در نقاشی‌ها.
متن فارسی سند با خط نستعلیق یا نستعلیق شکسته و متن عربی که حاوی آیات قرآن کریم و احادیث است به خط نسخ یا ثلث نگاشته شده‌اند. همچنین از خط سیاق که در عهد قاجار محاسبات مالی و ریاضی را با آن می‌انگاشته‌اند در تعیین میزان و مبلغ صداق در کنار حروف و اعداد ریاضی استفاده می‌شده است.
ویژگی‌های متنی و محتوایی عقدنامه‌ها
تحمیدیه و متن آغازین: عقدنامه‌ها با حمد و ثنای خداوند یکتا در قسمت فوقانی سند شروع می‌شود. سابقه ستایش خداوند متعال در متون فارسی به‌ویژه عقدنامه‌های ازدواج در اسناد پازند و پهلوی، به قبل از اسلام می‌رسد.
در قباله‌های نکاح، پس از حمد و ثنا، با آوردن کلمه «اما بعد» یا «بعد» نگارنده سند به بیان علت رخ دادن امر ازدواج پرداخته و علت را اجرای دستورات خداوند متعال و تعالیم دین مبین اسلام در جهت بقای نسل بشر دانسته‌اند.
معرفی زوجین: دومین قسمت از متن قباله‌های نکاح پس از حمد و ثنا (تحمیدیه)، معرفی زوجین بوده است. از نشانه‌های دیگر همچون آوردن نام والدین زوجین به همراه القاب اجتماعی آن‌ها ما پی می‌بریم که این افراد از چه خانواده‌ای و دارای چه موقعیت اجتماعی بوده‌اند. ویژگی و صفات زوجه از جمله رشیده، بالغه، باکره و عفیفه جزئی از آداب معرفی زوجه بوده است.
صداق: از بخش‌های حائز اهمیت در متن قباله‌های ازدواج بوده است که در آن میزان وجه نقد یا ملکی که می‌بایست به‌عنوان مهریه به زوجه اعطا گردد ذکر می‌شده است. در اسناد و قباله‌های ازدواج از وجه نقد، نقره یا طلا، باغ، زمین و حتی پارچه ابریشم و پوشاک تحت عنوان صداق، مهر عروس می‌شده است.
دعای اختتامیه: دعا در قباله‌ها با مضامینی که خواستار بهبود نسل بشر و توفیق یافتن زوجین در امر زناشویی و تقاضای فرزندان نیکو، صالح و سالم از خداوند متعال همراه است. در پایان عقدنامه نیز تاریخ ثبت سند به شکل سال‌شمار هجری قمری می‌آمده است.
در میان اسناد موجود در خزانه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان، تعدادی از اسناد مربوط به عقدنامه‌های دوره قاجار وجود دارد که هر کدام از این اسناد با توجه به کمبود منابع در بیان مسائل اجتماعی، فرهنگی و آشنایی با اوضاع این برهه از تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار است. در این پژوهش ضمن بازخوانی و ارائه گزارش حفاظت و مرمت یکی از عقدنامه‌ها، توضیحات مختصری درباره ویژگی‌های متنی و محتوایی عقدنامه‌های دوره قاجار داده شده است.
این عقدنامه در تاریخ بیست چهارم شوال سال ۱۳۴۷ ه ق نوشته شده و عرض آن ۴۰ و طول آن ۶۰ سانتی‌متر است که متن عقدنامه با رنگ مشکی روی کاغذ کرم رنگ و به خط شکسته نستعلیق است و با نقوش اسلیمی به رنگ طلایی، صورتی و آبی تزئین شده است. در قسمت بالا و حاشیه چپ و راست، امضا و مهر شاهدان دیده می‌شود و متن آن با عبارت «بسم‌الله الرحمن الرحیم هو المولف بین القلوب» شروع می‌شود و بعد از آن چند سطر با عباراتی مسجّع و مصنوع و آیات و روایات در توجیه و اهمیت نکاح آورده شده است.
متن عقدنامه
«بسم‌الله الرحمن الرحیم هو المولف بین القلوب
حمد و سپاس بی‌قیاس شایسته ذات هدایت اقتباس معلی اساس قادریست که در ذیل عاطفت خود نوعروسان
حجله عفت و طهارت را بزیور هو الست کانهن الیاقوت و المرجان مزین نموده و کل نشاط مخدرات حجرات
لطافت را در بوستان نزاکت توأمان جان بزواهر فیض مظاهر فیهن خیرات حسان شکفته و خندان نمود
و فرش هو الست بین الذکر و النثی بدستیاری و زوجناک‌ها بنوید امید متکین علی فرش بطائنها
من استبرق وجنی الجنتین‌دان بر سبزه را ز موالفت گسترانیده و عروس و داماد برگزیدگان عالم… را بلباس خوش
مزاوجت و مناکحت آراسته و بشارت یخرج منها اللولو و المرجان مستبشر گردانیده و گلهای طبیعت
و متابعان شریعت و راهروان طریق حقیقت را بینام نشاط اندوزی حور مقصورات فی الخیام بشکفانیده
و درود نا معدود برسید بشرو امر ناهی خیر و شر صاحب دودمان رسالت و پیشوای امور دنیا و آخرت که صدای کوس
النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی بگوش هوش عالمیان رسانیده اعن سید المرسلین و خاتم النبیین
محمد و آله الطاهرین و بعد در خوشترین وقتی قرار ز اوقات عقد نکاح دائمی صحیح شرعی ملی اسلامی واقع و صادر شد فی‌مابین عزت شعار
نیکوکردار مشهدی عبدالکریم سلمانی ولد صدق مشهدی محمد حسین دامغانی الاصل و عاقله بالغه باکره عصمت پناه مسماه هاجر خواتون
صبیه عزت شعار مشهدی علی رضاحداد بوکالت والد ماجد خود بشهادت شهود در صدر و هامش بصداق مبلغ یکصد تومان وجه رایج بشرح در ذیل
باغ واقعه در باغستان اسطرخ محله کوشمغان بموضع و نهر سید تمامی و همگی مساحت سه قفیز شایع کامل از کل یکقطعه از قمر ومدخل محدود بحدود اربعه
باغ حاجی محمد رحیم و برخی باغ…بکوچه و نهر… کالغرب…بباغ ابراهیم مزارعی یقین ناکح قیمت ذالک مبلغ چهل تومان…دکان واقعه در راسته علی آقا بنا و آقا بابا عبدوست…صیغه
بازار مرحوم شیخ علاالدوله که برادر ناکح (مشهدی رضا) بناکح صلح نمود و ناکح عوض بعضی از حق الصداق یقین نموده تمامی و همگی (۴۳۸۸) نصف شایع کامل از کل یک درب
دکان قیمت ذالک مبلغ چهل تومان مسینه آلات عمل کاشان و قرنچاه بالمناصفه مقدار پنج من به وزن تبریز یقین والده
ناکح قیمت ذالک مبلغ ده تومان…نقد ما فی الذمه ناکح مبلغ ده تومان… و لوازم زن از ایقاع صیغه شرعیه… قبولا بتوسط
وکیلین جانبین معمول افتاد و تمامی اشیا مرقومه از حق الصداق منکوحه بزمه وتصرف ناکح است که عند طلبها باطلاع یکی از حکام
شرح مطاع بمنکوحه یا بوکیل منکوحه کارسازی نماید و عذری نیاورد… فی بیست چهارم شهر شوال المکرم مطابق سنه ۱۳۴۷ »
مراحل حفاظت و مرمت عقدنامه
با توجه به شرایط نامناسب نگهداری، اثر دچار آسیب‌های فیزیکی زیادی شده و دارای استحکام کافی بود. مستند نگاری و آسیب‌شناسی، ثبت آسیب‌های وارده، پاک‌سازی به روش مکانیکی، باز کردن مرمت‌های قدیمی، استحکام‌بخشی، مرمت وصالی پارگی‌ها با استفاده از چسب و کاغذ مخصوص، انتخاب کاغذ مناسب برای رنگ کردن با استفاده از مواد رنگینه گیاهی، پر کردن کمبودهای سند و پرس نهایی از جمله فعالیت‌های انجام شده برای مرمت این اسناد بود. پس از پاک‌سازی و پر کردن کم‌بودها، نسخه خطی استحکام‌بخشی و بسته‌بندی و آماده نمایش شد. با توجه به اینکه کاغذ با تأثیرگذاری عوامل فیزیکی، شیمیایی و زیست‌محیطی به‌راحتی از بین می‌رود، این اسناد پس از مرمت در مخزن مناسبی که ویژه نگهداری کتب و نسخ خطی است، حفاظت می‌شوند.
* گزارش از راضیه طاهری، کارشناس حفاظت و مرمت آثار تاریخی استان سمنان
انتهای پیام/
